NEMATODA - MUSUH YANG TERSEMBUNYI

Pendahuluan

Nematoda adalah sejenis hewan intertebrata. Sebagian daripada spesies nematoda bisa hidup dalam tanah atau tumbuhan dan sebagian lagi hidup di dalam air. Nematoda hidup dalam tumbuhan dengan memakan kandungan sel-sel akar, batang dan daun. Beberapa spesies nematoda pula menjadi vektor kepada virus. Nematod hadir dalam hampir setiap jenis tanah dan yang membedakan mereka adalah mereka menjadi perusak atau tidak kepada inang pilihan merena, yaitu tanaman yang sesuai untuk mendapatkan makanan.

Kerusakan dan Simptom

Secara amnya, nematod menyebabkan kerosakan fizikal ke atas akar, batang atau daun.

Simptom kerosakan pada organ-organ ini biasanya berbentuk lesion, puru dan kehitaman. Keseluruhan pokok nampak kurang sihat dan kelihatan seperti kekurangan zat makanan. Dalam keadaan kemarau atau tegasan yang lain, tanaman menjadi mudah layu. Selain daripada kerosakan fizikal secara langsung, nematod juga mengalakkan jangkitan pathogen-pathogen lain seperti bakteria dan kulat. Sebagai contoh, nematod puru akar iaitu Meloidogyne incognita bersaling tindak dengan Fusarium solani dan seterusnya mengakibatkan kerosakan yang teruk pada tanaman tembakau.

Tanaman yang diserang oleh nematod pada amnya menunjukkan simptom-simptom yang berikut:
Kadar pertumbuhan yang lambat
Klorosis pada daun
Daun mudah gugur dengan banyaknya
Terbantut

Kadar kerosakan pada tanaman jangka panjang agak lambat. Kesan daripada serangan ini lebih ketara jika pokok itu berada di bawah tegasan (under stress) seperti ketika musum kemarau (kering) yang panjang.

Pokok durian yang diserang semasa di dalam keadaan kekurangan air, akan mengalami peluruhan daun yang teruk, mengakibatkan dahan menjadi tidak berdaun dan yang tinggal hanya pucuk-puck jemala pokok. Jika hujan kembali turun, daun akan tumbuh pada bekas-bekas ranting buah.

Kerosakan dari segi merosotnya kualiti dan pengeluaran hasil lebih ketara pada tanaman pisang. Tandan menjadi kecil dengan bilangan sisir dan buah yang semakin kurang.

Simptom penyakit dan kerosakan di permukaan tanah menggambarkan sistem akar yang telah rosak. Pembentukan puru akar pelbagai saiz adalah akibat dari kesan serangan sejenis nematode iaitu Meloidogyne sp. Jika serangan tidak serius puru kelihatan hampir serupa dengan nodul (bintil) yang terbentuk daripada aktiviti bakteria peringkat Nitrogen pada akar perumah. Pada tanaman perumah yang sangat mudah diserang (susceptible) nematod seperti jambu batu dan cili, pembentukan puru boleh mencacatkan akar sehingga ia menjadi reput, bergabus, berwarna hitam dan tanpa akar serabut.

Walau bagaimanapun, serangan spesies nematod yang lain mengakibatkan simptom yang kurang jelas misalnya, tanaman durian yang diserang oleh Xiphinema sp. menunjukkan pertumbuhan yang lambat, akar menjadi pendek dan tebal (stubby) kerana proses pemanjangannya terhenti. Dalam kes serangan nematod Pratylenchus sp. pula, terdapat luka (lesion) di akar yang menyerupai luka-luka yang disebabkan oleh alat-alat mekanikal pertanian atau seperti tanda serangan kulat.

Kaedah-kaedah Kawalan

Prinsip pengurusan perosak bersepadi haruslah diutamakan dalam pengawalan nematod. Aras populasi nematod dalam tanah atau anak benih hendaklah dipastikan sebelum membuat sebarang keputusan untuk mengelakkan pembaziran bahan dan pencemaran alam sekitar.

1. Kaedah Kawalan Kimia

Bahan-bahan bersifat wasap (fumigant) boleh digunakan untuk memusnahkan populasi nematod di dalam tanah. Keadaan tanah yang berstruktur dan agak kering amat perlu untuk mendapatkan kesan pengwapan yang baik. Bahan pewasap ini berbentuk butiran atau cecair. Di antara bahan-bahan yang terbukti sesuai dan baik ialah fenamiphos dan karbofuran.

Keupayaan karbofuran dan fenamifos untuk mengawal nematod didapati berbeza. Fenamifos (contoh: Nemacur) sejenis racun fosfat yang mengikut enxim asetilkolin-esterase di dalam sistem saraf nematod secara tidak bertimbalbalas (irreversible) sementara karbofuran iaitu sejenis racun karbamat (contoh Furadan), mengikut enzim tersebut secara berbalik (reversible) (Spurr 1985). Furadan digunakan pada kadar 50-60 g/pokok. Manakala Nemacur pula pada kadar 20-25 g/pokok. Manakala Nemacur pula pada kadar 20-25 g/ pokok dengan kekerapan 4 bulan/rawatan.

2. Kaedah Kawalan Fizikal

Satu daripada contoh kaedah ini ialah rawatan air panas. Kaedah ini sesuai untuk anak benih seperti sulur tanaman pisang. Pada suhu dan tempoh yang sesuai, nematod dalam akar dan umbi pisang boleh dimusnahkan sebelum menanam. Sulur pisang boleh direndam dalam air bersuhu tetap 55 darjah celsius se;ama 15-20 minit. Populasi nematod merosot dengan ketiadaan tanaman perumah tetapi beberapa peratus daripadanya boleh hidup dengan bergantung kepada keadaan persekitaran. Umpamanya pada tanaman padi, pembajakan yang lama dan dalam boleh mengurangkan H. oryzae tetapi perlu dilakukan dalam keadaan 12 bulan berkeadaan basah dan masa yang lama lagi diperlukan bagi keadaan kering. Pengurusan rumpai yang baik boleh mengurangkan populasi nematod sewaktu ketiadaan padi dan semasa pertumbuhan tanaman yang lain.

3. Kaedah Kawalan Biologi

Kaedah ini masih memerlukan banyak kajian dan percubaan. Namun beberapa organism, seperti Bacillus pentrans (sejenis bacteria) dan Paecilomuces lilacinus (sejenis kulat) berupaya memparasit dan mengurangkan populasi nematod puru akar dalam tanah.

4. Kaedah-kaedah Kawalan Lain

Kaedah-kaedah ini termasuklah penggunaan varieti yang resistan kepada serangan nematod, penggiliran tanaman, penggunaan bahan-bahan organan seperti najis haiwan dan sisa cengkerang atau membiarkan tanah tanpa tanaman yang rentan kepada nematod dan sebagainya.

Penggunaan Tagetes spp Kultivar Harmony dan Harmony

Selain menggunakan kaedah-kaedah yang tersebut di atas, penggunaan Tagetes spp. atau bunga Tahi Ayam boleh mengurangkan aras populasi nematod di dalam tanah. Antara spesies nematod yang dapat dikawal adalah Pratylenchus, Meloidogyne, Tylenchorynchus, Rotylenchus, Helitylenchus dan nematod ektoparasit iaitu Ditylenchus dan Aphelenchoides. Kandungan kimia di dalam akar bunga ini iaitu Thiopene bertindak sebagai racun yang mempunyai prinsip nematisid yang boleh membunuh nematod. Pratylenchus yang memasukki akar akan mati dalam tempoh tiga (3) hari daripada tarikh ia memasukki akar itu. Walau bagaimanapun, pada Meloidogyne ia hanya mempunyai kesan racun kepada nematod itu dalam masa tiga hingga empat minggu selepas memasuki akar. Oleh itu, disyorkan menanam bunga Tahi Ayam ini di sekeliling ladang atau antara barisan pokok atau diselangselikan dengan jarak 60 cm antara tanaman ladang.

Antara kultivar yang mempunyai kesan keracunan terhadap nematod ialah Tagetes patula, Tagets erecta dan Tagetes minuta. Walaupun kaedah ini tidak mempunyai nilai komersial kepada petani, tetapi kesannya terhadap aras populasi nematod di dalam tanah amat berkesan selain daripada mencantikkan pemandangan di sekitar kawasan. Di samping itu, ia tidak mempunyai kesan sisabaki racun dalam tanah dan secara tidak langsung membaiki udara persekitaran.